Liminaliteit en Professor Gaus...

Soms, als je maar lang genoeg leeft en leest, kom je terug op boeken en begrippen die je bijna vergat. De kringloopwinkel, met zijn oneindige voorraad beduimelde exemplaren van oude wijsheid en nieuwe slogans wil daarbij nogal helpen.
Tussen een stapel boekjes om ooit te (her)lezen, stak 'menselijk gedrag tijdens langdurige economische recessies' van professor Gaus. Ik herinner me vaag dat hij in de pers gevraagd werd het voorbeeld te citeren van de lengte van de rokken doorheen de diverse periodes en er was hilariteit alom.
Maar hij raakt wel aan wat ik een essentiële waarheid wat gedrag en gedragsverandering betreft, eigenlijk twee. Ten eerste speelt de crisis zich af op het niveau van het alledaagse. En dat alledaagse wordt beschreven in psychologische, sociale en maatschappelijke termen. En ten tweede gaat gedragsverandering gepaard met 'schokken' en is dus niet een geleidelijk, rationeel en liniair proces.
Het boekje dateert van 1981, maar de cursus is nog ouder, en Gaus formuleert een (werk)hypothese die verrassend aansluit bij de inzichten over gedragsverandering: het educatieve model heeft gefaald en de meeste gedragsverandering heeft een emotionele motivatie en gebeurd bovendien grotendeels onbewust.

Bovendien komt het gedrag en de verandering ervan in tijden van crisis zoals hij dat indeelt ongeveer overeen met de verschillende lagen van transitie , zoals oa Peter Tom Jones die omschrijft.

En bij veranderingen, bij transitie horen nu eenmaal overgangsrituelen. Die rituelen maken de verandering mogelijk zonder aan inwendig conflict of sociale dwang te bezwijken. Van Gennep meldt ons aan het begin van de 20ste eeuw dat er drie fases zijn: het afwijzen van de oude vorm, liminaliteit , en het aannemen van de nieuwe vorm. Of anders gezegd in veranderingsrituelen gaat het om 'scheiding' , 'transitie' en 'incorporatie'.

Voor mij is de liminaliteit , de fase van transitie, de meest interessante. Het is een 'window of opportunity' om binnen te geraken bij die delen van de bevolking die met een grote nood aan (nieuwe) rituelen, in het dagelijks leven hun handelen , en hun omstandigheden, verandert zien door de crisis. De occupy beweging zit helemaal op het niveau van afwijzen. En allerlei geloofsrituelen moeten voorzien in 'incorporatie' van 'nieuwe zekerheden en richtlijnen voor de organisatie van het bestaan'.

Liminaliteit is ook de fase in het ritueel, of reeks van rituelen, waarin de oude status is afgelegd en de nieuwe nog niet is verworven. En dus waarin de symbolen , de vormen, de voorwerpen en het gedrag op zijn minst ambigu van betekenis zijn.

Ik ben ervan overtuigd dat deze tijden bijzonder rijp zijn om nieuwe rituelen te ontwikkelen waarin mensen kunnen overgaan van hun ene status naar een andere, van die ene levenswijze naar een andere. In het bijzonder in het kader van gedrag en gedragsverandering in tijden van crisis.

Niet dat ik nu pleit voor nieuwe 'kerken' of terugkeer naar godsdiensten allerhande, maar dat we de beproefde methodes uit bijvoorbeeld de bijbel eens bekijken door de bril van 'marketing van gedragsverandering'. Wie weet welke effectieve campagne ideeën en actie modellen daar niet uit voortkomen?

Want gedragsverandering is niet langer een kwestie van individuele keuze (alleen) maar steeds meer een kwestie van gemeenschapsvorming, sociale acceptatie zoeken bij een groep, en natuurlijk ook rituelen ...